El Cezeri günümüzden 800 yıl önce Anadolu’da yaşamış, Müslüman bilim adamı ve mühendistir. Sibernetiğin temellerini atarak, ilk robotu yapıp çalıştırdığı söylenen El Cezeri Leonardo Da Vinci’ye de ilham kaynağı olduğu söylenir. El Cezerî (d. 1136, Cizre – ö. 1233, Cizre), tam adıyla Ebû’l İz İbni İsmail İbni Rezzaz El Cezerî İslam’ın altın çağında çalışmalar yapan gerçek bir dâhidir. Özellikle hidrolik üzerine yaptığı makineler günümüzde kullanılan , pek çok hidrolik düzeneğin de temelini oluşturur. Osmanlı Devleti’nin kurulmasından 66 yıl öncesine kadar yaşamış olan bu bilim insanı, 1136 yılında Cizre’nin Tor mahallesinde doğmuştur. Krank milinin mucidinin El-Cezeri olduğu söylenir.
History channel’da yayınlanan gösterimde, El-Cezeri’nin 1206’da ürettiği ürettiği müzik otomatı ele alınmıştır. Öncesinde en eski programlanabilir otomatı 1478’de Leonardo da Vinci’nin ürettiği otomattı. Yine de Batı literatüründe M.Ö. 300 yıllarında Yunan matematikçi Archytas tarafından buharla çalışan bir güvercin yapılmış olduğu belirtilse de, robotikle ilgili bilinen en eski yazılı kayıt, Cezeri’ye âittir.
El Cezeri, otomatik kontrollü makinelerin ilki sayılan Jacquard’ın otomatik dokuma tezgâhından 600 yıl önce değişik haznelerdeki suyun seviyesine göre ne zaman su dökeceğine, ne zaman meyve ve içecek sunacağına karar veren otomatik hizmetçiyi geliştirdi. Bazı makinelerinde hidro mekanik etkilerle denge kurma ve harekette bulunma sistemine yönelen Cezeri, bazılarında ise şamandıra ve palangalar arasında dişli çarklar kullanarak karşılıklı etkileme sistemini kurmaya çalıştı. Kendiliğinden çalışan otomatik sistemlerden sonra su gücü ve basınç etkisinden yararlanarak kendi kendine denge kuran ve ayarlama yapan dengeyi oluşturması, Cezeri’nin otomasyon konusundaki en önemli katkısıdır.
El Cezeri’nin en ünlü eserlerinden biri de Filli su saatidir. 7 metre yüksekliğinden saat sıvı mekaniğinden yola çıkarak su ile çalışır. Filin ortasında oturan adamın kalemi yarım saatte 7,5 dereceye gelince yukarıda bulunan bir kuş öter. Balkonda oturan adam sağ tarafındaki şahinin gagasında elini kaldırır, sol elini sol tarafındaki şahinin gagası üstüne koyar. Sağındaki şahinin gagasından, sağdaki yılanın ağzına bir top düşer, yılan topu filin sağ omzundaki vazoya bırakır, filin seyisi balta ile filin başına hamlede bulunur, sopalı sol elini kaldırır ve filin başına vurur. Top filin göğsünden çıkar, karnında asılı bir çan üzerine düşerek ses çıkarır, böylece yarım saatin geçtiği anlaşılır.
Bu buluşta çok kültürlülüğe dem vurarak, Hint fili, Mısır Anka Kuşu, İran Halısı ve Çin Ejderleri kullanılmıştır.
Dünya bilim tarihi açısından bugünkü sibernetik ve robot biliminde çalışmalar yapan ilk bilim adamı olan Cezeri’nin yaptığı otomatik makineler günümüz mekanik ve sibernetik bilimlerinin temel taşlarını oluşturmaktadır.”Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap” (El Câmi-u’l Beyn’el İlmî ve El-Amelî’en Nâfi fî Sınâ’ati’l Hiyel, ) adlı eserinde ortaya koydu. 50’den fazla cihazın kullanım esaslarını, yararlanma olanaklarını çizimlerle gösterdiği bu olağanüstü kitapta Cezeri, tatbikata çevrilmeyen her teknik ilmin, doğru ile yanlış arasında kalacağını söyler. Bu kitabın özgün kopyası günümüze kadar ulaşamadıysa da, bilinen 15 kopyasından 10’u Avrupa’nın farklı müzelerinde, 5 tanesi Topkapı ve Süleymaniye kütüphanelerinde yer almaktadır.
Kısaca Kitab-ül Hiyel adıyla bilinen eseri altı bölümden oluşur. Birinci bölümde binkam (su saati) ile finkanların (kandilli su saati) saat-ı müsteviye ve saat-ı zamaniye olarak nasıl yapılacağı hakkında on şekil; ikinci bölümde çeşitli kap kacakların yapılışı hakkında on şekil, üçüncü bölümde hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve tasların yapılması hakkında on şekil; dördüncü bölümde havuzlar ve fıskiyeler ile müzik otomatları hakkında on şekil; beşinci bölümde çok derin olmayan bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu yükselten aletler hakkında 5 şekil; 6. bölümde birbirine benzemeyen muhtelif şekillerin yapılışı hakkında 5 şekil yer alır.
https://www.youtube.com/watch?v=LHon1HmjiAM
Teorik çalışmalardan çok pratik ve el yordamıyla ampirik çalışmalar yapan Cezeri’nin kullandığı bir başka yöntem de yapacağı cihazların önceden kâğıttan maketlerini inşa edip geometri kurallarından yararlanmaktı. İlk hesap makinesinden asırlar önce aynı sistemle çalışan benzer bir mekanizmayı, geliştirdiği saatte kullanan Cezeri, sadece otomatik sistemler kurmakla kalmamış, otomatik olarak çalışan sistemler arasında denge kurmayı da başarmıştır.
Kaynaklar:
https://tr.wikipedia.org/wiki/El-Cezeri
http://www.1001inventions.com/media/video/clock
2 Yorum