Avrupa Güney Gözlemevi’nin VLT teleskopuyla tespit ettiği kuasar, bugüne tespit edilmiş en parlak cisim olabilir. Kuasarlar uzak galaksilerin merkezindeki süper büyük kara deliklerden enerjisini alıyor. Rekorlara konu olan kuasara enerji veren kara delik ise o kadar büyük ki, her gün bir Güneş kadar kütle kazanıyor. Bu da bu karadeliği bugüne kadar en hızlı büyüyen kara delik yapıyor. Kabaca Güneş ile Dünya’nın kütlesini kıyaslarsak, Güneş Dünya’nın 333 bin katı daha ağırdır. Çapı ise Dünya’nın 105 katına denk geliyor.
Kuasarlara güç veren kara delikler, çevrelerindeki maddeleri o kadar enerjik bir süreçle çeker ki, çok büyük miktarlarda ışık yaymalarına neden olur. Bundan dolayı, kuasarlar gökyüzümüzdeki en parlak nesnelerden bazılarıdır, yani uzaktakiler bile Dünya’dan görülebilir. Genel bir kural olarak, en parlak kuasarlar en hızlı büyüyen süper kütleli kara deliklere işaret eder.
“Bugüne kadar bilinen en hızlı büyüyen kara deliği keşfettik. Kütlesi 17 milyar Güneş ve günde bir Güneş’ten biraz daha fazlasını yiyor. Bu da onu bilinen evrendeki en parlak nesne yapıyor,” diyor Avustralya Ulusal Üniversitesi’nde (ANU) astronom ve Nature Astronomy dergisinde yayınlanan çalışmanın başyazarı Christian Wolf. J0529-4351 adı verilen kuasar, Dünya’dan o kadar uzakta ki ışığının bize ulaşması 12 milyar yıldan fazla sürdü. Evrenin yaşının yaklaşık 13,4 milyar yıl kadar olduğu düşünülürse, bu gerçekten inanılmaz bir mesafedir.
Disk şeklindeki bu kara deliğe doğru çekilen madde o kadar çok enerji yayıyor ki J0529-4351 Güneş’ten 500 trilyon kat daha parlak [1]. ANU doktora öğrencisi ve ortak yazar Samuel Lai, “Tüm bu ışık, çapı yedi ışık yılı olan sıcak bir yığılma(akresyon) diskinden geliyor – bu Evren’deki en büyük yığılma diski olmalı” diyor. Yedi ışık yılı, Güneş’ten Neptün’ün yörüngesine olan uzaklığın yaklaşık 15 000 katıdır.
Ve dikkat çekici bir şekilde, bu rekor kıran kuasar göz önünde saklanıyordu. “Daha az etkileyici bir milyon kuasarı zaten biliyorken, bugüne kadar bilinmiyor olması şaşırtıcı. Şimdiye kadar kelimenin tam anlamıyla gözümüzün içine bakıyordu,” diyor ANU’da astronom olan eş yazar Christopher Onken. Onken, bu nesnenin ESO Schmidt Güney Gökyüzü Araştırması’nın 1980 yılına kadar uzanan görüntülerinde ortaya çıktığını, ancak onlarca yıl sonrasına kadar bir kuasar olarak tanınmadığını da sözlerine ekledi.
Kuasarı Bulmak İçin Yapay Zeka kullanıldı
Kuasarları bulmak, gökyüzünün geniş alanlarından hassas gözlemsel veriler gerektirir. Elde edilen veri setleri o kadar büyüktür ki, araştırmacılar bunları analiz etmek ve kuasarları diğer gök cisimlerinden ayırmak için genellikle makine öğrenimi modellerini kullanırlar. Ancak bu modeller mevcut veriler üzerinde eğitilir ve bu da potansiyel adayları hali hazırda bilinenlere benzer nesnelerle sınırlar. Eğer yeni bir kuasar daha önce gözlemlenenlerden daha parlaksa, program onu reddedebilir ve bunun yerine Dünya’dan çok uzak olmayan bir yıldız olarak sınıflandırabilir.
Avrupa Uzay Ajansı’nın (ESO) Gaia uydusundan gelen verilerin otomatik analizi, J0529-4351’i bir kuasar olamayacak kadar parlak olduğu için es geçerek bunun yerine bir yıldız olmasını önerdi. Araştırmacılar geçen yıl Avustralya’daki Siding Spring Gözlemevi’ndeki ANU 2,3 metrelik teleskoptan elde edilen gözlemleri kullanarak bu gökcismini uzak bir kuasar olarak tanımladılar. Ancak bunun şimdiye kadar gözlemlenen en parlak kuasar olduğunu keşfetmek için daha büyük bir teleskop ve daha hassas bir cihazdan ölçümler yapılması gerekiyordu. ESO’nun Şili Atacama Çölü’ndeki VLT’sinde bulunan X-shooter spektrografı bu önemli verileri sağladı.
Şimdiye kadar gözlemlenen en hızlı büyüyen kara delik, ESO’nun VLT İnterferometresi (VLTI) üzerindeki GRAVITY+ güncellemesi için de mükemmel bir hedef olacak ve Dünya’dan çok uzakta olanlar da dahil olmak üzere kara deliklerin kütlesini doğru bir şekilde ölçmek için tasarlandı. Ayrıca, Şili’nin Atacama Çölü’nde inşa edilmekte olan 39 metrelik bir teleskop olan ESO’nun Son Derece Büyük Teleskobu (ELT-Extreme Large Telescope), bu tür zor nesnelerin tanımlanmasını ve karakterize edilmesini daha da mümkün kılacaktır.
Uzak süper kütleli kara deliklerin bulunması ve incelenmesi, onların ve ev sahibi galaksilerin nasıl oluştuğu ve evrimleştiği de dahil olmak üzere Evren’in erken dönemlerindeki bazı gizemlere ışık tutabilir. Yine de Wolf’un onları aramasının tek nedeni bu değil. “Şahsen ben sadece kovalamacayı seviyorum . Günde birkaç dakikalığına kendimi yeniden çocuk gibi hissediyorum, hazine avı oynuyorum ve şimdi o zamandan beri öğrendiğim her şeyi masaya getiriyorum,” diyor.
Not:
1]Birkaç yıl önce NASA ve Avrupa Uzay Ajansı, Hubble Uzay Teleskobu’nun 600 trilyon Güneş kadar parlak J043947.08+163415.7 adlı bir kuasar keşfettiğini bildirdi. Ancak bu kuasarın parlaklığı, bizimle uzak kuasar arasında bulunan bir ‘mercekleme’ galaksisi tarafından büyütülmüştür. J043947.08+163415.7’nin gerçek parlaklığının yaklaşık 11 trilyon Güneş’e eşdeğer olduğu tahmin edilmektedir (1 trilyon bir milyon milyondur: 1 000 000 000 000 veya 1012).
